Osobowość każdego z nas posiada naturalne mechanizmy obronne. Mechanizmy te pomagają nam w radzeniu sobie z trudnościami, wynikającymi z życia codziennego, nagłych i trudnych wydarzeń, ale również wewnętrznych dylematów czy konfliktów.

Przykład pierwszy: Matka, która nagle dowiedziała się o wypadku, w którym zginęło jej dziecko krzyczy: „To niemożliwe, to się nie stało, to nieprawda!”

Przykład drugi: Student zapomina o terminie ważnego i trudnego egzaminu, pacjent o terminie wizyty u psychoterapeuty.

Powyższe przykłady ilustrują działanie mechanizmów obronnych, mechanizmy te pomagają naszej psychice w radzeniu sobie z trudnymi tematami, pełnią rolę swoistego zderzaka, który amortyzuje i pochłania energię uderzenia, chroniąc strukturę wewnętrzną. Podobnie jak w przypadku zderzaka, jest on ważnym elementem konstrukcji samochodu- pełni funkcję ochronną, tak, jak ważnym elementem konstrukcji naszej psychiki są mechanizmy obronne- chronią nas (przykład pierwszy). Żadne z tych rozwiązań nie jest idealne: zderzak często jest delikatny i podatny na uszkodzenia, a mechanizmy obronne potrafią wprowadzić jeszcze większe zamieszanie w naszym życiu (przykład drugi).

W rozwoju uzależnienia, nasze naturalne mechanizmy obronne ulegają zainfekowaniu. U osoby chorej, mechanizmy te zaczynają działać przeciwko niej samej, sprzyjając rozwojowi uzależnienia. Mówimy wtedy o wykształceniu przez osobę uzależnioną mechanizmów uzależnienia.

Uzależnienie to mówiąc prościej chęć powtarzania jakiegoś zachowania, które na początku dostarcza nam gratyfikacji. Z czasem jednak gratyfikacji jest coraz mniej, a konsekwencji coraz więcej. Zdrowa osoba w tym momencie zaprzestaje powtarzania takiego zachowania, osoba uzależniona nie. Dlaczego? Za to zjawisko odpowiadają właśnie omawiane mechanizmy chorobowe, które niczym krzywe zwierciadło, zniekształcają osobie uzależnionej obraz własnej osoby i rozumienie otaczającego ją świata.

Efektem, jaki powoduje wykształcenie mechanizmów u osoby uzależnionej jest pojawienie się pewnych charakterystycznych przekonań, sposobów myślenia, które opisałem tutaj: (link do artykułu: „Osobowość uzależniona- czyli o tym, jak i dlaczego się uzależniamy.”).

Już sama obecność przekonań osobowości podatnej na uzależnienia w rodzinie pierwotnej jest czynnikiem, który sprawia, że sami stajemy się osobami podatnymi na uzależnienia, co wcale nie musi oznaczać, że którekolwiek z naszych rodziców jest uzależnione. O zjawisku wpływu rodziny na powstawanie, rozwój i leczenie uzależnienia możecie Państwo przeczytać więcej tutaj: (link do artykułu: „Rodzina jako czynnik sprzyjający w terapii uzależnień.”).

Istnieją trzy podstawowe mechanizmy uzależnień :

  1. Mechanizm nałogowego regulowania uczuć
  2. Mechanizm iluzji i zaprzeczania.
  3. Mechanizm rozproszonego i rozdwojonego “ja”.

Ad. 1 Mechanizm nałogowego regulowania uczuć- odpowiada on za przekształcanie się w pragnienie spożycia alkoholu różnorodnych stanów emocjonalnych – tych przyjemnych (np. euforia, podniecenie), jak i nieprzyjemnych (np. złość, smutek, ból).

Jako przykład może tu posłużyć cytat z książki „Mały Książę”, jest to książka autorstwa Antoine de Saint-Exupéry.

„- Co ty tu robisz? – spytał Pijaka (…)

  • Piję – odpowiedział ponuro Pijak.
  • Dlaczego pijesz? – zapytał Mały Książę.
  • Aby zapomnieć – odpowiedział Pijak.
  • O czym zapomnieć? – zaniepokoił się Mały Książę, który już zaczął mu współczuć.
  • Aby zapomnieć, że się wstydzę – stwierdził Pijak, schylając głowę.
  • Czego się wstydzisz? – dopytywał się Mały Książę, chcąc mu pomóc.
  • Wstydzę się, że piję – zakończył Pijak rozmowę i pogrążył się w milczeniu.”

Zdrowa osobowość, w momencie, gdy podejmujemy jakiś rodzaj aktywności i ponosimy jego przykre konsekwencje podejmuje refleksje na temat zaprzestania, natomiast w toku rozwoju uzależnienia taka refleksja zanika, pojawią się natomiast skojarzenie zachowania uzależnionego z ulgą, tworzy się schemat myślowy:

napięcie – > zachowanie uzależnione – > ulga -> konsekwencje uzależnienia + napięcie – > …

To właśnie ten schemat odpowiada za ciągi alkoholowe, narkotykowe oraz doprowadza do przedawkowania substancji psychoaktywnych.

Ad. 2. Mechanizm iluzji i zaprzeczeń – działanie tego mechanizmu tworzy w mózgu osoby uzależnionej „nałogową logikę”, która pozwala osobie uzależnionej kontynuować zachowania uzależnione. Zaburza związek przyczynowo – skutkowy. Dla osobowości zdrowej oczywiste jest, że jeżeli podejmuje działanie, w wyniku którego ponosi klęskę, to przyczyną klęski jest podjęte działanie, mechanizmy z tej grupy zaburzają naszą zdolność do łączenia podjętego działania z jego konsekwencjami.

Przykład pierwszy: „Szef się do mnie przyczepił, bo mnie nie lubi, dlatego zostałem wyrzucony z pracy. Przecież wszyscy piją, a ja nie byłem aż tak pijany, jak inni, przecież wypiłem tylko jedno piwko”.

Przykład drugi: „Żona się mnie ciągle czepia, że pije, przecież jedno czy dwa piwka wieczorem to normalna sprawa, każdy potrzebuje się wyluzować, a alkohol w małej ilości dobrze wpływa na trawienie.”

Ad. 3 Mechanizm rozdwojonego i rozproszonego ja- ekstremalność doświadczeń związanych z własnym JA doprowadziła do utworzenia się biegunowych wersji JA, reprezentujących z jednej strony uzależnione złudzenia o własnych zaletach, osiągnięciach i możliwościach, a z drugiej strony negatywne sądy o własnych klęskach, grzechach i stratach.

Przykład pierwszy: Osoba uzależniona będąca pod wpływem staje się pewna siebie, śmiała, otwarta, ma łatwość nawiązywania kontaktów, gdy trzeźwieje staje się niepewna, nieśmiała, zamknięta i wyizolowana.

Przykład drugi: „Piłem i zostawiła mnie żona, ale to nie byłem ja, to ten drugi we mnie, ten zły.”

Reasumując, każdy z nas posiada naturalne mechanizmy obronne, które pomagają nam w sposób bezpieczny wchodzić w interakcje z rzeczywistością, natomiast w wyniku rozwoju uzależnienia, mechanizmy obronne zostają zaatakowane i zaczynają pracować przeciwko nam- zaburzając obraz rzeczywistości i własnej osoby, w pewien charakterystyczny sposób, który w terapii nazywamy mechanizmami uzależnienia.